Przedmiot pożądania wielu kobiet, dobra lokata, częsta ozdoba koron i diademów władców, czyli… kamienie naturalne. Sprawdź, co już o nich wiesz, a co w końcu przestanie być dla Ciebie tajemnicą!

Od zarania dziejów ludzie tworzyli ozdoby ciała. Najstarsze odnalezione liczą 100 000 lat (jest to naszyjnik z muszli).

Powody noszenia biżuterii pierwotnie były nieco odmienne od współczesnych. Była ona głównie oznaką władzy, zamożności czy też przynależności klasowej. Szklane paciorki pełniły również funkcję ochronnych talizmanów. Zawsze były symbolem siły i trwałości władzy, oznaką bogactwa, a także przedmiotem marzeń i legend.

Często stanowiły ozdobę insygniów władzy, przedmiotów kultu oraz świątyń.

W XIX w. biżuteria stała się dodatkiem czysto estetycznym, głównie o charakterze pamiątkowym czy sentymentalnym.

Obecnie jest powszechnie dostępna dla każdego, różni ją tylko jakość użytych materiałów.

Wśród materiałów do wyrobu biżuterii szczególne miejsce zajmują kamienie naturalne.

Korona królewska ozdobiona kamieniami, Bawaria

Kamienie używane w biżuterii tak najogólniej możemy podzielić na:

• kamienie naturalne (kamienie szlachetne i ozdobne, substancje organiczne),
• kamienie poprawiane (modyfikowane),
• kamienie syntetyczne,
• imitacje.

Kamienie naturalne od zawsze były wysoko cenione i poszukiwane, zwłaszcza te najrzadziej występujące. Są nimi wszystkie minerały, skały i substancje organiczne (pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego) występujące w naturze.

Każdy z nich ma określony skład chemiczny i charakterystyczną budowę. Identyfikuje się je i klasyfikuje ze względu na konkretne właściwości fizyczne i optyczne.

W jubilerstwie przyjęło się wymieniać dwa rodzaje kamieni naturalnych: kamienie na szlachetne i ozdobne. Czasami pojawia się jeszcze grupa kamieni półszlachetnych.

Nie ma jednak jednego doskonałego podziału, który uwzględniałby wszystkie przypadki. Nawet ten sam rodzaj minerału może zostać zaliczony albo do kamieni szlachetnych, albo – ozdobnych. Zdarza się również, że nie kwalifikuje się do żadnej z tych grup.

Kamień szlachetny to minerał, który wyróżniają trzy cechy: piękno, trwałość i rzadkie występowanie w przyrodzie. Aby móc ocenić jego piękno, potrzebne jest światło, ponieważ to odpowiednie odbicie i załamanie decyduje, np. o barwie szmaragdów, „ogniu” diamentów, czy grze barw opali.

Oprócz minerałów do kamieni szlachetnych zalicza się substancje organiczne: perły naturalne, koral, szylkret, kość słoniową i bursztyn.

Trwałość kamieni mierzy się w skali opracowanej przez niemieckiego mineraloga Fryderyka Mohsa (skala Mohsa). Wybrał on 10 minerałów i ułożył w taki sposób, że każdy z nich można zarysować wyższym minerałem.

Kamienie używane w jubilerstwie muszą posiadać odpowiednią twardość, aby dały się zakuwać i oprawiać.

Rzadkość występowania kamieni wpływa na ich wartość. Bywa, że minerał dość często występujący w przyrodzie ma niewiele okazów nadających się do obróbki, np. kwarc. Natomiast diamenty jubilerskie są rzadkie, ale większość można obrabiać.

Turmalin naturalny

Szmaragd klarowany

Koral naturalny

Kamienie naturalne mogą być modyfikowane, aby podnieść ich wartość i jakość. Spośród różnych zabiegów najczęściej stosuje się:

• impregnowanie – barwienie różnymi substancjami chemicznymi;
• nasycenie olejem – pozwala zamaskować spękania i drobne skazy;
• podgrzewanie – ma wzmocnić lub zmienić kolor bądź klarowność niektórych kamieni szlachetnych, np. słabej jakości ametysty po takiej obróbce sprzedaje się jako cytryny;
• napromieniowywanie – służy zmianie barwy minerałów, wykorzystuje się w tym celu np. pierwiastki radioaktywne lub promienie rentgenowskie.

Zaletą takich kamieni – o ile nie szukasz kamieni szlachetnych o jubilerskiej wartości – jest dobry stosunek ceny do jakości.

Kamienie syntetyczne to sztucznie wytworzone minerały, o składzie chemicznym i budowie wewnętrznej zbliżonych do kamieni naturalnych. W 1902 r. zaczęto je wytwarzać w laboratoriach i przez lata doskonalono techniki ich uzyskiwania.

Obecnie sprawiają wiele problemów gemmologom, którzy zajmują się rozpoznawaniem kamieni szlachetnych.

Wiele takich okazów wyprodukował Pierre Gilson, m.in. czarne i białe opale, turkusy, lazuryty.

Do kamieni syntetycznych zaliczają się też kamienie wytworzone w laboratoriach, które nie mają swojego naturalnego wzorca, np. cyrkonie, YAG. Należy tu również m.in. szkło awenturynowe, które powstało w XVII w. w Wenecji. Dzięki różnym dodatkom można otrzymać szkło złoto-czerwone, sprzedawane jako piasek pustyni, oraz ciemnoniebieskie, znane jako noc Kairu.

Oba te kamienie są chętnie wykorzystywane w biżuterii ze względu na zawartość mnóstwa migoczących drobinek, które pięknie się mienią w świetle.

Noc Kairu wyglądająca niczym rozgwieżdżone nocne niebo

Piasek pustyni zawierający złociście migoczące drobiny

Cyrkonie

Imitacje to kamienie i inne materiały mające naśladować kamienie szlachetne. Wykonywane są z różnych materiałów, np. innych kamieni naturalnych lub szkła.

Chyba najbardziej znaną imitacją jest cyrkonia (nie mylić z cyrkonem), która udaje diament. Pierwszy raz pojawiła się w handlu w 1973 r., aby trzy lata później, w wyniku udoskonalenia metody wytwarzania, opanować rynek jubilerski.

Pod koniec lat 90. XX w. na rynku pojawiła się inna – doskonalsza – imitacja diamentu, a mianowicie: Moissanit.

Jedną z cech ułatwiających rozróżnienie kamieni jest twardość. Skala Mohsa jest dziesięciostopniowa i wygląda następująco: 1 – talk, 2 – gips, 3 – kalcyt, 4 – fluoryt, 5 – apatyt, 6 – ortoklaz, 7 – kwarc, 8 – topaz, 9 – korund, 10 – diament.

Na jej podstawie nie uzyskuje się informacji o dokładnej twardości (do tego służą inne badania), a jedynie informację, który kamień szlachetny jest twardszy od innego.

Twardość określa się tylko na świeżych powierzchniach minerałów. Nigdy nie należy badać kamieni już oszlifowanych, ponieważ można je zarysować i uszkodzić.

Przyjmuje się, że kamienie szlachetne mają twardość powyżej 7. Zaliczają się tutaj mi.in. diament, szmaragd, rubin, szafir, topaz, aleksandryt, akwamaryn, heliodor, morganit, turmalin, beryl, spinel, opal (mimo że ma mniejszą twardość).

I w tak dużej grupie są jednak cztery kamienie uważane za lepsze od innych. To diamenty, rubiny, szafiry i szmaragdy. Są one najrzadsze, najpiękniejsze, najtrwalsze i najdroższe spośród kamieni szlachetnych. Szacuje się, że ich łączna wartość stanowi 97% wartości wszystkich kamieni szlachetnych znajdujących się w sprzedaży.

Pozostałe minerały odznaczające się mniej efektownym wyglądem, często brakiem przezroczystości i mniejszą twardością zalicza się do grupy kamieni ozdobnych. Stosuje się je głównie do wyrobu niedrogiej biżuterii, ozdób, pamiątek, a nawet tworzy się z nich blaty stołów, parapety, umywalki, okładziny ścienne.

Niektórzy w tej grupie wyróżniają jednak jeszcze kamienie półszlachetne. Zaliczane są do nich m.in. agat, jaspis, malachit, lapis lazuli, labradoryt, onyks, kamień księżycowy, rodonit, sodalit, granat, amazonit, jadeit, turkus.

Kamieniom półszlachetnym i ozdobnym ze względu na mniejszą twardość nadawane są często mniej wyrafinowane kształty niż kamieniom szlachetnym. Najczęściej szlifuje się je w formę kaboszonu lub robi z nich kulki.

Piękno kamieni naturalnych pozwala wydobyć ich odpowiednia obróbka, polerowanie i szlifowanie. Postępuje się tak zarówno z kamieniami szlachetnymi, jak i z ozdobnymi.

Pierwotnie kamienie ozdabiano grawerując na ich powierzchni różne figury i symbole. W XIII w. w Indiach zaczęto je szlifować i polerować. Początkowo szlifowano tylko naturalne ściany kryształów.

Pierwsze próby fasetowania podejmowano w XV w. we Włoszech. Od tego momentu sposoby szlifowania kamieni zostały bardzo mocno udoskonalone i obecnie istnieje wiele rodzajów szlifów, które bardzo starannie dobiera się do danego kamienia. Przy wielofasetowych i skomplikowanych szlifach zdarza się, że jeden minerał obrabia kilku specjalistów.

Najczęściej stosuje się szlify: fasetkowy i gładki. Ten pierwszy wybiera się głównie do obróbki przezroczystych kamieni. Polega on na wykonaniu na kamieniu płaskich, symetrycznych powierzchni, czyli fasetek. Fasetowanie ma wydobyć piękno kamienia, ale też zminimalizować albo ukryć drobne skazy. Światło padające na kamień powinno zostać w pełni odbite w jego wnętrzu.

Najpopularniejszym szlifem fasetkowym jest szlif brylantowy. Diamenty poddane takiej obróbce nazywa się brylantami. Tak więc każdy brylant jest diamentem, ale nie każdy diament jest brylantem. 🙂

Najstarszym i najprostszym szlifem jest szlif kaboszonowy. Kamieniom nadaje się gładką, wypolerowaną powierzchnię. Spód kaboszonu może być płaski, wypukły lub wklęsły. Stosuje się go do kamieni nieprzezroczystych lub przeświecających i do minerałów wykazujących różne efekty optyczne, np. efekt kociego oka, asteryzm, opalescencję, opalizację, awenturyzację.

Szczególnym rodzajem obróbki kamieni jest gliptyka, która polega na ich rzeźbieniu. Efektem jest gemma, która może być wypukła (kamea) lub wklęsła (intaglio).

Kaboszon z lapisu lazuli

Intaglio, foto by Marie-Lan Nguyen (2008)

>>Kamea<< po lekturze tego wpisu poznasz różnicę między gemmą, a kameą i dowiesz się, z jakich materiałów wytwarzano kamee oraz kto je uwielbiał nosić.

Iryzacja – gra barw przypominająca tęczę w postaci migotliwych odblasków lub poświaty pojawiającej się na ściankach kamieni. Nazwa pochodzi od greckiej bogini tęczy: Irydy. Jej odmiany to: labradoryzacja, opalescencja, schillerescencja.

Labradoryzacja (labradorescencja) – rodzaj iryzacji odznaczający się grą barw w odcieniach niebieskich, zielonych, złocistych, czerwonych. Występuje w labradorycie i jego odmianie: spektrolicie.

Opalizacja – efektowna, niekiedy migotliwa gra barwna w postaci kolorowych plam, wykazywana przez szlachetne opale.

Opalescencja – rodzaj iryzacji objawiający się na powierzchni niektórych minerałów w postaci mlecznobiałej, niebieskobiałej lub srebrzystoniebieskoperłowej poświaty przypominającej światło księżyca. Wykazują ją m.in. opale zwyczajne, kamienie księżycowe i niektóre odmiany chalcedonu.

Efekt kociego oka – efekt optyczny polegający na pojawieniu się wąskiej smugi świetlnej przypominającej źrenicę kociego oka, przemieszczającej się po wypukłej, wypolerowanej powierzchni kamienia w trakcie jego obracania. Mogą go wykazywać m.in. apatyt, opal, rubin, nefryt, turmalin oraz niektóre odmiany kwarcu.

Schillerescencja – rodzaj iryzacji o charakterze opalescencji odznaczający się tęczową grą barw, migotliwością lub pojawianiem się połyskującego pasemka. Występuje m.in. w skaleniach potasowych o charakterze kamieni księżycowych, labradorytach, a także przezroczystych minerałach, np. kryształach górskich.

Asteryzm (efekt gwiazdy) – efekt świetlny polegający na pojawieniu się wąskich smug (pasm) świetlnych układających się w kształt cztero-, sześcio-, dwunastoramiennej „gwiazdy” na powierzchni kamieni szlachetnych (np. rubinów, szafirów, granatów, spineli), którym nadano szlif kaboszonowy lub kulisty.

Pleochroizm (wielobarwność) – zdolność kryształów do selektywnego absorbowania światła, powoduje to, że kryształy zmieniają barwy w zależności od kierunku ich obserwacji, a także przy różnym oświetleniu. Pleochroizm większości minerałów widoczny jest dopiero podczas specjalistycznych badań mikroskopowych. W sposób łatwy do zauważenia występuje w m.in. aleksandrycie, szmaragdzie, rubinie i turmalinie.

Inkluzje (wrostki) – są to różne substancje występujące wewnątrz minerałów. Często są to drobne inne minerały, ale mogą też być ciekłe i gazowe w postaci pęcherzyków. Obecność inkluzji może wpływać na barwę i przejrzystość minerałów, ale też powodować różne efekty optyczne. Inkluzje są cechą charakterystyczną niektórych kamieni, np. kwarcu z rutylem. Czasami spotykane w bursztynie w postaci fragmentów roślin i drobnych organizmów żywych.

Przy wycenie kamieni szlachetnych brane są pod uwagę wielkość, masa, a także barwa, połysk, czystość i forma kryształów. Najdokładniej opisana jest klasyfikacja diamentów. Do ich oceny stosuje się tzw. zasadę 4C:

• carat (karat, czyli jednostka masy kamieni szlachetnych, 1 kr = 200 mg),
• colour (barwa, odnosi się do kamieni typowych, czyli od bezbarwnych do żółtych),
• clarity (czystość, tzn. występowanie inkluzji i skaz),
• cut (szlif, pozwala za pomocą faset tak odbijać promienie świetlne, aby ukazał się „ogień” diamentu).

Ponieważ diamentów nie można porównywać z innymi kamieniami, stworzono klasyfikację AAA dla pozostałych minerałów. W ramach niej porównuje się takie same minerały, np. turmaliny z innymi turmalinami, i ocenia się ich kolor (colour), połysk (brilliance), czystość (clarity) oraz szlif (cut). I tak kamienie określa się jako AAA, AA, A, A/B, B, B/C, C, C/D i D.

Jeśli podział i klasyfikacja kamieni już Cię nie przerażają, to nadszedł czas na przyjrzenie się kilku kamieniom i ich niezwykłym właściwościom.

Zastanawiasz się, czy któreś z omówionych kryształów występują w Polsce? Mamy dobrą wiadomość: wiele cenionych okazów ma swoje złoża na terenie naszego kraju. Oto lista wybranych minerałów – kamieni szlachetnych i ozdobnych – występujących na terenie Polski:

1. fluoryt, 
2. kryształ górski,
3. bursztyn,
4. szmaragdy (ale niewykorzystywane w jubilerstwie),
5. opal,
6. topaz,
7. jaspis,
8. agat,
9. krzemień pasiasty (określany polskim diamentem),
10. piryt (znany jako „złoto głupców”).

>>Labradoryt<< Dowiesz się, co oznacza pleochroizm, i poznasz legendę związaną z powstaniem tych kamieni.

>>Perły<< Sprawdzisz, jak wytwarza się imitacje pereł i dlaczego proces wytwarzania pereł Majorka trwa kilka tygodni.

>>Hematyt<< Tu znajdziesz zdjęcia pięknej biżuterii z hematytem, dowiesz się, na jakiej planecie można znaleźć hematyt i jaki barwnik z niego się produkuje.

>>Jaspis<< Zyskasz wiedzę, gdzie w Polsce wydobywa się jaspisy i skąd biorą się jego niesamowite wzory.

>>Agat<< Z artykułu dowiesz się m.in. jakie właściwości ma agat i w jakim pałacu można zobaczyć całe komnaty wyłożone mozaiką z agatów.

>>Turkus<< Tutaj znajdziesz wskazówki, jak odróżnić turkus od jego imitacji i jak na dłużej zachować jego blask.

>>Kolekcja kamieni szlachetnych w Korallo<< W tym tekście przeczytasz o niezwykłych właściwościach takich kamieni jak akwamaryn, turmalin, kamień słoneczny oraz spinel.

Przy wycenie kamieni szlachetnych są brane pod uwagę: wielkość, masa, a także barwa, połysk, czystość i forma kryształów. Najdokładniej opisana jest klasyfikacja diamentów. Do ich oceny stosuje się tzw. zasadę 4C :

• carat (karat, czyli jednostka masy kamieni szlachetnych, 1 kr = 200 mg),
• colour, czyli barwa odnosi się do kamieni typowych, czyli od bezbarwnych do żółtych,
• clarity, czyli czystość, tzn. występowanie inkluzji i skaz,
• cut – szlif, pozwala za pomocą faset tak odbijać promienie świetlne, aby ukazał się „ogień” diamentu.

Ponieważ diamentów nie można porównywać z innymi kamieniami, stworzono klasyfikację AAA dla pozostałych minerałów. W tej klasyfikacji porównuje się takie same kamienie, np. turmaliny z innymi turmalinami, i ocenia się ich: kolor (colour), połysk (brilliance), czystość (clarity) oraz szlif (cut). I tak kamienie ocenia się:  AAA, AA, A, A/B, B, B/C, C, C/D i D.

Granat klasy A

Akwamaryn klasy A

Lapis lazuli klasy A

Rodochrozyt klasy A

Żródło:

Żaba Jerzy, Żaba Irena V., Atlas naturalnych kamieni szlachetnych i ozdobnych, Warszawa 2016.

Hall Cally, Szlachetne i ozdobne kamienie. Zwięzły opis i identyfikacja, Warszawa 1993, 2006.